ابهر [ اَ هََ ] (اِخ ) شهری میان قزوین و زنجان و همدان از نواحی جبل و اهل َمحَل ّآنرا ((اَوهر)) گویند. و یاقوت گوید: بعض ایرانیان بمن گفتند که ابهر مرکّبست از آب و هر بمعنی آسیا. ومیان ابهر و زنجان پانزده فرسنگ و میان آن و قزوین دوازده فرسنگ است و عده ٔ بسیاری از علما و فقهای مالکیه منسوب بدان شهرند و آنان بر رأی مالک بن انس بودند و از آنان است : ابوبکر محمدبن عبداﷲبن محمدبن صالح بن عمربن حفص بن عمربن مصعب بن الزبیر مالکی فقیه که از ابن عروبه ٔ حرانی و محمدبن عمر باغندی و محمدبن حسین اشنانی و عبداﷲبن زیدان کوفی و ابوبکربن ابی داودو دیگران روایت کند و او را تصانیفی است در مذهب مالک و مقدم اصحاب مالک است بزمان خویش . و هم یاقوت گوید: فتح ابهر در سال ۲۴ از هجرت به ایام عثمان بن عفان بود و در این وقت مغیرةبن شعبه والی کوفه بود و جریربن عبداﷲ بجلی حکومت همدان داشت و برأبن عازب ولایت ری داشت عثمان جیشی بمدد براء فرستاد و او بغزاء ابهر شد و حنظلةبن زید الخیل با او بود و او در پشت حصار منیع ابهر لشکرگاه کرد و گویند که این حصن را شاپور ذوالاکتاف کرده است چون براء بدانجا فرود آمد مردم حصار با وی بجنگ برخاستند و جنگ چندین روز بکشید سپس امان خواستند و براء آنان را به آن شروط که حذیقةبن الیمان به اهل نهاوند امان داده بود زنهار داد.[۲]

در نزهةالقلوب آمده است : در آنجا قلعه ای گلین است که دارای بن دارای کیانی ساخته و بر آن قلعه قلعه ای دیگربهاءالدین حیدر از نسل اتابک نوشتکین شیرگیر سلجوقی ساخت و به حیدریه موسوم گردید و باروی آن شهر ۵۵۰۰ گام است هوایش سرد است و آبش از رودخانه ای که بنام همان شهر موسوم است و از حدود سلطانیه برمیخیزد و در ولایت قزوین میریزد و میوه ٔ آنجا بسیار است و از میوه‌های آن امرود، سختیان ؟ و آلوی ابوعلی نیکوست مردم آنجا سفیدچهر و شافعی مذهب اند و بر ظاهر آن مزار شیخ ابوبکر طاهران ابهری است ولایتش بیست و پنج پاره دیه است حقوق دیوانی شهرهاء ولایتش یک تومان و چهارهزار دینار است . و صاحب مرآت البلدان گوید: ابهر در شصت هزارزرعی غربی قزوین و چهل هزار ذرعی شرقی سلطانیه واقعاست و در ربع فرسنگی شهر قلعه ٔ خرابه ای است موسوم به دارا و در بعض کتب نوشته اند خانه‌های ابهر از خانه‌های اغلب شهرها بهتر ساخته شده . باغات باصفا بسیار دارد ابهررود از وسط شهر عبور می‌کند از آثار قدیم مسجدی در ابهر باقی است . عرض شمالی ۳۶ درجه و ۲۰ دقیقه وطول شرقی ۴۵ درجه و ۴۲ دقیقه و در بعض جغرافیاهای کهن فرانسه آمده است که ابهر کمتر از ۱۱۰۰ خانه ٔ عالی ندارد. این شهر در زمان ساسانیان حصاری عظیم داشته است.

 

 

 

سلطانیه

اين شهر بزرگ مغولي يعني ( شهر سلاطين ) در اوائل قرن چهاردهم دچار آتش سوزي گرديد و اكنون جز يك دهكده بزرگ و عمارتي باشكوه به نام گنبد سلطانيه كه محل بازديد عموم ميباشد ، چيزي از آن باقي نمانده است.

اين عمارت كه بدون شك دليل شهرت سلطانيه ميباشد، مقبره سلطان مغول اولجيتو خدابنده بوده و با داشتن يكي از بزرگترين گنبدهاي جهان، با مسجد آبي ( Blue Mosque ) در استانبول و پولس مقدس ( St Pauls ) در لندن برابري ميكند.

اين مقبره در اصل به عنوان محل استراحتگاه نهائي حضرت علي داماد حضرت محمد بنا گرديد كه هرگز صورت عمل به خود نگرفت.

 

 

 

 

منطقة ابهر و مناطق اطراف ابهرود ( ابهر چای) , از نخستین زیستگاههای انسانی در است و از پیشینة تاریخی طولانی برخوردار است . در هزارة دوم پیش از میلاد , درة ابهررود از رونق قابل توجهی برخوردار بوده است درقرن نهم پیش از میلاد , مادها در این منطقه اتحادیه ای از قبیله های گوناگون را به وجود آوردند که مقر آن در ابهر چای بوده است .در زمان روی کارآمدن حکومت ایلخانان و انتخاب سلطانیه به عنوان پایتخت , این منطقه به علت برخوردارشدن از شبکه های جاده ای اهمیت ارتباطی قابل توجهی به دست آورد .وجه تسمیه این از واژة پهلوی (اوهر) گرفته شده است. این واژه به معنای محل بستن آب هاست . جایگاه نخستین خانه های این , تپه ای باستانی به نام تپة است و درکنارة راست ابهر رود جای دارد. این محل یکی از نخستین زیستگاههای انسانی منطقة زنجان به شمار می رود و حداقل از اوایل هزارة چهارم پیش از میلاد مورد استفاده و محل سکونت جماعت های آغازین بوده است .

در آثار البلاد و اخبار العباد آمده است که :

ابهر شهری تابع الجبال از بناهای شاپور ذوالاکتاف است . گویند زمینی که شهر بر سر آن بنا شده چشمه رهایی بوده که از صدها سوراخ و سنبه زمین آب می جوشد . این سوراخ ها را با پشم و چرم سد کردند و خانه ها را بر چشمه های پشم آلود بنا کردند .منظر شهر از بیرون زیباتر از اندرون است .

شهر ابهر هوای سازگار دارد و آبش بسیار و گوارا ، باغ و باغات و میوه شهر ابهر شهرت جهانی دارد . از فراورده های میوه وسردرختی ، انگور ، گلابی ، گردکان ممتاز و در انتخاب میوه جات دارای اکثریتند. نوعی امرود در ابهر هست به اندازه نارنج و همچون نارنج گرد است ، آن را عباسی گویند . عباسی در خوشمزگی ضرب المثلی شده است که [ متداول است ] می گویند ، از هر جای مملکت میوه فروشان به شهر ابهر می آیند که گلابی عباسی را خرید کنند . باغستانی پیرامون شهر هست بهاء الدین آباد گویند و استفاده از آن برای همه حتی مسافران مجانی است آثار دژی در ابهر هست که گویند پناهگاه یاغیان از دولت بود . در ابهر آبی موجود است که از چشمه ای می جوشد هر تیغ پولادینی را اعم از شمشیر و غیره وسیله آن ، آب دهند . فوق العاده تیز و بادوام می شود . در پیرامون ابهر به هر طرف نگاه کنی ، آسیا ها را می بینی که وسیله آب می چرخند. در جایی دیگر می گوید ابهریان در زیبایی گوی سبقت را از اهل هر شهر دیگری ربوده اند و همه باهم یکدل و متحدند . در مشترک یاقوت حموی آمده است که ابهر شهر بزرگ مشهوری است میان قزوین و زنجان از ناحیه های جبل که گروه بسیاری از فقیهان مالکی و شافعی و محدثان از آن برخاسته اند .

وجه تسمیه ابهر

abhar zeidolkabir25 تاریخچه ابهر

در مورد تسمیه ابهر در مشترک یاقوت چنین می خوانیم :
« ایرانیان خودشان آن را « اوهر » تلفظ می کنند ، درباره اشتقاق آن گفته اند که کلمه مرکب از « آب » و « هر » به معنی آسیا است و کلمه ابهر یا اوهر (که لهجه محلی است ) به معنی آب آسیا است .»

در لغت نامه دهخدا نیز چنین آمده است که :
« شهر مشهوری میان قزوین و زنجان و همدان از نواحی جبل و اهل محل ، آن را « آوهر » گویند »

فلسفه وجودی شهر ابهر

از مطالعات تاریخی و باستان شناسی بر می آید که نقطه ی اصلی شهر قلعه ای بوده که در دوره ی هخامنشیان پایه گذاری شده است ، ابهر در دوره ساسانیان حصاری عظیم داشته که بر آن چهار دروازه بوده است و از آن پس وقایع تاریخی حاکی از تخریب مکرر به واسطه تهاجم اقوام مختلف است چنانکه در هجوم تیمور گورکانی به کلی از بین رفته است .

از عوامل اصلی انگیزه ی ایجاد شهر ابهر ، عوامل جغرافیایی بوده است .جریان رودخانه ابهر رود که باعث به وجود آمدن سرزمینهای آبرفتی و حاصلخیز نسبتاً وسیع اطراف آن شده ، عامل رشد کشاوزی می باشد .

دیگر وجود آب و هوای مساعد جهت ایجاد و رشد کشاورزی ، دامداری بود که از جهت اقتصادی نقش عمده ای برای ساکنین شهر ابهر داشته است .

و سرا انجام وجود قلعه ای قدیمی که مانند پادگان نظامی عمل می کرده و ساخته کیخسرو فرزند سیاوش بود و امروزه آثاری از ان به نام قلعه تپه موجود است که بر کنار همین رودخانه ابهر رود ساخته شده بود .

513 تاریخچه ابهر

تاریخی ابهر

منطقه ابهر و مناطق اطراف ابهر رود و از مناطق باستانی ایران به شمار می رود که دارای سوابق تاریخی طولانی می باشد با بررسی های به دست آمده در این مناطق ، ثابت شده که دره ی ابهر رود در هزاره ی دوم قبل از میلاد از رونق بیشتری برخوردار بوده و در حدود قرن نهم پیش از میلاد مادها اتحادیه ای از قبایل مختلف به وجود آورده بودند که مقر و مرکز آن در ابهر چایی یا کمی جنوبی تر در ناحیه کوهستانی جنوب غربی قزوین بوده است و در حدود سالهای ۸۲۱ قبل از میلاد قبایل مختلف مادها که تحت رهبری فردی به نام « هانا سیدوکا » بودند و در محلی به نام « بیت سگبات » واقع در دره ابهر چایی [ابهر رود] جنوب غربی قزوین جمع شدند و در این محل نبردی بین مادها و آشوریها در گرفت و در حدود قرن هفتم پیش از میلاد نواحی ابهر رود تا قسمت علیای قزل اوزن و شرق همدان تحت سیطره آشوریها قرار گرفت .

در دوره ساسانیان ناحیه ای واقع بین دو رودخانه ابهر رود و خررود که در حال حاضر مناطقی چون تاکستان ، فارسجین و ضیاء آباد را شامل می شود کاملاً آباد بوده است و منطقه ابهر رود تحت تسلط خاندان مهران یکی از هفت خاندان مهم حکومتگر ایران قرار داشت . در آن زمان خاندان مهران علاوه بر این منطقه به مناطق وسیعی تسلط داشتند ، شروین دشبتی ، بهرام چوبین و پیران گنبشت از خاندان مهران می باشند . تاریخچه ابهر

دیاکونوف در مقدمه بررسی تاریخ ماد در ذکر حوضه و دریاچه حوض سلطان می نویسد :
«این ناحیه در مرکز سفلی بوده و سه رودک در جهت دریاچه های حوض سلطان و دریای نمک جاری می باشند از شمال غرب ابهر چای به دره ای که شهر قزوین در آن است و از غرب قره سوکه از سمت همدان جاری است و از جنوب قم رود که اکنون شهر قم در آن واقع است .»

در نزهه القلوب چنین می خوانیم : ابهر از اقلیم چهارم طوالش از جزایر خالدات فول و عرض از خط استوالوم ، کیخسرو بن سیاوش کیانی ساخت و در آن جا قلعه ی گلین است داراب بن دارای کیانی ساخته و برادرش اسکندر رومی به اتمام رسانید و بر آن قلعه ، قلعه ی دیگر بهاء الدین حیدر از نسل اتابک نوشتگین شیرگیر سلجوقی ساخت و به حیدریه موسوم کرد . دورباروی آن شهر ۵۵۰۰ گام است هواش سرد است و آبش از رودخانه که بر آن شهر موسوم است و از حدود سلطانیه بر می خیزد و در ولایت قزوین می ریزد و غله و میوه ی آن بسیار است و نیک می باشد اما نانش سخت نیک نبود و پنبه کم آید از میوه هایش امرود سجستانی و آلوی بوعلی و گیلاس نیکو است مردم سفید چهره و شافعی مذهب اند و بر ظاهر آن شهر مزار شیخ ابوبکر بن طاهر طیار ابهری است ولایتش ۲۵ پاره دیه است ، حقوق دیوانی آن شهر با ولایتش یک تومان و چهار هزار دینار است .
در بستان السیاحه در ذکر ابهر آمده است :

به فتح اول و سکون باء و فتح ها و سکون راء ، قبضه است نیک ، نزدیک هفتصد باب خانه در اوست و چند مزرعه مضافات اوست و مشتمل است بر باغات دلنشین و بساتین و بهجت انگیز و نهری وسط آن جاری است و قبر شیخ قطب الدین از مشایخ سلسله شیخ صفی الدین اردبیل قدس سره العزیز در آنجاست ، آن قصبه از اقلیم چهارم و هوایش خرم است و مردمش شیعی مذهب و ترک زبان اند .

راه ها و دروازه های ابهر

ابهر دارای حصار عظیم در زمان ساسانیان بوده و دو دروازه شرقی و غربی داشته که دروازه شرقی آن جنب قلعه تپه بنام دَرْبُ اَلْمَذوقْ نامیده می شده و دروازه غربی آن بنام فلاج آباد یا خلج آباد مشهور بوده سید نوربخش در مشجره سلسله الاولیاء خود در صفحات ۳۴ و ۳۸ از این دودروازه ابهر نام برده است.

کاروانیان عازم شهرهای قزوین، همدان و ری از دروازه شرقی ابهر عبور می کردند در ابهر محلاتی بنامهای دروازه ایشیگی و دَرْمَذَقانْ معروف است.

از راههای قدیم که از جنوب ابهر عبور می کرده، جاده ابریشی بود که از چین آغاز و پس از طی سمرقند و بخارا – مرو – گرگان – ری قزوین – وارد ابهر می شده و به سمت زنجان – – ایروان ادامه داشته. راهی نیز از آغاز و به ابهر می رسید و ابهر را از طریق ساوه و قم به اصفهان و بغداد مربوط می ساخت و در این منطقه به جاده اصفهان معروف بود. راه ابهر به ری نیز وجود داشت.

موقعیت جغرافیائی

ابهر یکی از شهرهای مهم زنجان است که در منطقه معتدل در دره وسیعی در جنوب شرقی زنجان در سر راه تهران به تبریز قرار گرفته است .
ابهر با مساحت ۳۲۷۵ کیلومتر مربع به طور تقریبی ۱۵ در صد از کل مساحت استان زنجان را به خود اختصاص داده است . این شهرستان از سمت جنوب و شرق به تاکستان ، از غرب به قیدار ، از شمال به طارم علیا و زنجان و شامال شرقی به طارم سفلی از استان قزوین محدود است و فاصله آن تا تهران ۲۳۰ و تا مرکز استان ۹۰ کیلومتر می باشد ابهر در ۱۳ دقیقه و ۴۹ درجه طول شرقی و ۹ دقیقه و ۳۶ در جه عرض شمالی قرار گرفته عرض آن از شمال به جنوب از پشت کوههای قارلوق تا انتهای مزارع خوشنام ۵۰ کیلومتر و از غرب به شرق از سلطانیه تا حدود ضیاء آباد ۷۵ کیلومتر است ارتفاع آن از سطح دریا ۱۵۴۰ متر می باشد .

zanjan6 تاریخچه ابهر

آب و هوا

توده هوای شمالی که از مرکز فشار سنگین و خشک سیبری خصوصا در زمستان به داخل کشور وارد می شود جمع بادهای سرد را با خود همراه دارد و در اختلاف درجه حرارت فلات داخلی بسیار موثر است این حرکت هوای سرد ، زمستانهای بسیار سردی را در مناطق آذربایجان و زنجان موجب می شود و همچنین وزش بادهای سرد شمالی دمای هوا را به سرعت پایین می آورد خصوصا در منطقه ابهر و در محور کوهستانی و ارتفاعات گاهی دمای هوا را تا ۳۰ درجه کاهش داده و موجب بارش برف می شود هوای ابهر بعلت وجود دو کوه مرتفع در شمال و جنوب همواره در حال تغییر است که در این رابطه بادهای منطقه نیز بی تاثیر نیست و حداکثر رطوبت نسبی در ابهر بالغ بر ۵/۹۴ و حداقل ۳/۲۳ درصد است مقدار بارندگی در سال ۵/۲۸۸ میلی متر ، متوسط درجه حرارت نیز ۱۰ درجه و تعداد روزهای یخبندان بطور متوسط ۱۰۶ روز در سال می باشد . سرما در این مناطق از اوایل آدرماه شروع و بارش برف پی در پی قله های کوهستانها را می پوشاند .

 

 

کشاورزی

انگور ابهر

در کتاب البلاد و اخبار العباد آماده است [۶]،: شهر ابهر هوای سازگار دارد و آبش بسیار و گوارا، باغ و باغات و میوه شهر ابهر شهرت جهانی دارد . از فراورده‌های میوه وسردرختی، انگور، گلابی، گردو ممتاز و در انتخاب میوه جات دارای اکثریتند. نوعی امرود در ابهر هست به اندازه نارنج و همچون نارنج گرد است، آن را عباسی گویند . عباسی در خوشمزگی ضرب المثلی شده است که [ متداول است ] می گویند، از هر جای مملکت میوه فروشان به شهر ابهر می آیند که گلابی عباسی را خرید کنند . باغستانی پیرامون شهر هست بهاء الدین آباد گویند و استفاده از آن برای همه حتی مسافران مجانی است آثار دژی در ابهر هست که گویند پناهگاه یاغیان از دولت بود . در ابهر آبی موجود است که از چشمه ای می جوشد هر تیغ پولادینی را اعم از شمشیر و غیره وسیله آن، آب دهند . فوق العاده تیز و بادوام می‌شود . در پیرامون ابهر به هر طرف نگاه کنی، آسیاها را می بینی که وسیله آب می چرخند. در جایی دیگر می گوید ابهریان در زیبایی گوی سبقت را از اهل هر شهر دیگری ربوده اند و همه باهم یکدل و متحدند . در مشترک یاقوت حموی آمده است که ابهر شهر بزرگ مشهوری است میان قزوین و زنجان از ناحیه‌های جبل که گروه بسیاری از فقیهان مالکی و شافعی و محدثان از آن برخاسته اند .[۷]

 

 

 

گردشگری

جاذبه‌های تاریخی:

جاذبه‌های مذهبی

و جاذبه‌های طبیعی شامل کوه‌ها و قلعه‌ها وشیب‌های مهم و چشمه‌های آب معدنی، رودخانه‌های مهم را می‌توان نام برد.

محله‌های ابهر

ابهر از قدیم الایام به دو قسمت بزرگ به نام محله بالا و محله پایین تقسیم شده که در حال حاضر نیز این تقسیم بندی به قوت خود باقی است. البته محله پایین ابهر به مرکزیت مسجد جامع و قلعه تپه قدیمترین محله ابهر و محله بالا نسبت به آن جدید است. ساکنین دو محله بزرگ ابهر آداب و رسوم مشترکی دارند از نظر گویش و لهجه اختلاف بسیار اندگی درمیان ایشان مشاهده می‌شود. مسجد کبیر ابهر که امروزه بنام مسجد نورالنبی نامیده می‌شود در اوایل صفویه دارای گنبد و گلدسته بوده و یکی از سه مسجد بزرگ شهر محسوب می‌گردیده مسجد جامع ابهر که از سابقه بیشتری برخوردار است در محله پایین قرار گرفته بطوری که در تواریخ ذکر شده قدیمی‌ترین محل سکونت در ابهر محله پایین قرار گرفته بطوری که در تواریخ ذکر شده قدیمی‌ترین محل سکونت درابهر محله پایین و اطراف قلعه تپه بوده و شهر یکپارچه ابهر را تشکیل می‌داده و دارای بارو و حصار و دو دروازه بوده است. امروزه این محلات در ابهر مشهوراند:

  • محله مَلِک قصاب: که زمانی این محله دارای درب اختصاصی بوده و مانند قلعه‌ای حفاظت می‌شده از قدیمی‌ترین محلات ابهر محسوب می‌شد ساکنان مَلِک قصاب غالباً مردان متدین و ریش سفیدان زراعت پیشه بودند.
  • محله اکبر آباد: نوبنیاد است و بنیانگذارش حاج علی اکبر فخیمی است که برای اولین بار دراین محل که آنجا را قبلاً توپخانه مبارکه می‌نامیدند ساختمان احداث کرد و به نام اکبر آباد نامید.
  • محله دِهَکْ : محله ایست به قدمت تاریخ ابهر زیرا که این محله از اصطلاحات رایج قبل از زمان ساسانی زرتشتی است.
  • محله درویشان،
  • محله حاجی محمد خان که از ملاکین ابهر بوده،
  • محله خلج آباد که عموماً به محله بالا اطلاق می‌شده و مسجد نورالنبی دراین محله قرار دارد،
  • محله شیخ آبد نشیمنگاه شیوخ معتبر ابهر،
  • محله درب المذوق که در گویش رایج محلی دَرْ مَذَقانْ نامیده می‌شود،
  • محله آقا صدرا که درابهر مسجدی هم بنام او هست آقا صدرا مردی فاضل و معممّ واز ائمه جماعت بوده،
  • محله سید ساجدین که از افاضل سادات محترم ابهر بوده،
  • محله جانقورداش که محله مسکونی همان جهانگیر تاش بانی کاروانسرای جنب مسجد جامع ابهر بوده است.
  • محله قلعه تپه قدیمی‌ترین محل استقرار انسانی در ابهر بود،
  • محله نعلبندان،
  • محله زرکوبان، که امروزه تاکستانهائی به این نام در ابهر معروف است،
  • محله شناط یا چینات یکی از قدیمی‌ترین محلات ابهر بوده که در شمال شهرابهر واقع شده.

دهستانها

دهستان ابهررود دهستان حومه دهستان درسجین دهستان دولت آباد دهستان صائین قلعه

روستاها

ارکین - ارهان - ازناب - اسپاس – اسدآباد – الگزیر - امیرآباد – امیربستاق – ایوانک – آغور - آقجه کند – آهک - باریک آب - بالقلو – برزابیل – بهاور – پیرسقا - تلمبه خانه - توده بین – جداقیا – چالچوق – چرگر - چشمه بار – چشین – چندسین – چنگماس - حسین آباد - حصار عبدالکریم - حصار قاجار – خراسانلو- خلیفه حصار - خوشنام- داشبلاغ- داودگر- درسجین- دولت آباد- رازمجین- رحمت آباد- زره باش - سروجهان - شریف آباد – شکرچشمه – شورین - شیخ چریک -عباس آباد سفلی - عباس آباد علیا - علی آباد- عمیدآباد- فشلاق مردعلی - فونش آباد – قارلوق - قره آقاج - قره تپه – قروه – قزلجه - قفس آباد - قلعه حسین آباد - قمچ آباد - قوهجین – قویجوق – کبودچشمه - کلنگز - - کماجین - کوه زین - کینه ورس – گاودره - گل باغ - گل تپه – گلجه - گله خانه - گلی – مرشون - مزرعه قره بلاغ - مزرعه وازده - میموندره – نایچوک – نورین – ینگجه - ینگی کند